Największy jest w Warszawie (3).

Jakże byłoby wspaniale, gdyby nigdy nie musiał powstać. Gdyby był niepotrzebny i gdyby to wszystko się nie wydarzyło. W Warszawie mógłby być na przykład największy w Europie ogród pełen pięknych kwiatów.

Zamiast tego jest największy na naszym kontynencie cmentarz wojenny. To Cmentarz Powstańców Warszawy na Woli. 

 To właśnie tu, jak to opisałam w notce (2) "Od zwątpienia do nadziei", odnalazłam swoją ojczystą babcię Hannę Sokołowską. A dziś z nadzieją, że Was nie zanudzę napiszę trochę o tym miejscu, bo zasługuje na szczególne miejsce w naszej pamięci. 

Cmentarz ten otwarto 25 listopada 1945 r. z przeznaczeniem głównie na pochówki osób ekshumowanych z ulic i placów Warszawy , poległych głównie podczas Powstania Warszawskiego. Pochowano tu również inne ofiary lat okupacji hitlerowskiej 1939-1945 między innymi żołnierzy poległych w Kampanii wrześniowej 1936 roku. Są tu groby Żydów rozstrzeliwanych w latach 1940-1943 na stadionie SKRA, więźniówPawiaka  i okolicznych mieszkańców.

W sumie na Cmentarzu Powstańców Warszawy spoczywa 104 tysięcy 105 osób, poległych w głównej mierze podczas powstania. Aż 80% to cywile w większości pochowani anonimowo. 

Praktycznie nie ma tu pojedynczych grobów. Ludzkie szczątki pogrzebano w 177 zbiorowych mogiłach oraz w kurhanie znajdującym się w północnej części nekropolii. Oblicza się, iż zawiera on około 12 ton prochów, co odpowiada liczbie około 50 tysięcy osób. Na tym kurhanie po latach postawiono pomnik pamięci. 

Nieprzychylna Powstaniu Warszawskiemu polityka władz Polski Ludowej  sprawiła, że przez dziesięciolecia oficjalnie nie wspominano o istnieniu wolskiej nekropolii, nie odbywały się tam uroczystości rocznicowe, a cmentarz był utrzymywany w stanie zaniedbania.

Obowiązywał zakaz wystawiania nagrobków, co uzasadniano mającymi lada moment nastąpić pracami porządkowymi. Faktycznie, jak pokazują zdjęcia z lat 50-tych XX wieku rodziny zmarłych starały się chociaż o symboliczny krzyż, często stawiając go po kryjomu i mimo tego, że służba cmentarna była zobowiązana do usuwania wszystkich samowolnie zbudowanych pomników.

W latach 60-tych XX wieku cmentarz został uporządkowany, lecz zrobiono to w sposób ... trudno znaleźć odpowiednie słowa na to jak to zrobiono. Obszar cmentarza został bowiem znacznie zmniejszony. Zaorano wszystkie mogiły  niszcząc istniejące, prowizoryczne nagrobki. Wytyczono nowe alejki i nowe usytuowanie grobów. Jest zatem wielce prawdopodobne, że szczątki Hanki leżą zupełnie gdzie indziej, a jeśli tak jest, to miejsce jej pochówku stało się symboliczne. Mam niebywałe szczęście, że przynajmniej nie jest anonimowa osobą. Już bowiem pod koniec lat 40-tych XX wieku wiele osób grzebano bezimiennie, chociaż dało się ustalić ich personalia (dotyczyło to zwłaszcza żołnierzy Armii Krajowej . Co najmniej do połowy ostatniej dekady XX wieku obowiązywał regulamin zabraniający między innymi samowolnego umieszczania napisów na pomnikach.

Cmentarz nie był również w żaden sposób oznaczony w terenie, a jedyne informacje o charakterze tego miejsca umieszczono w głębi nekropolii. Ich treść nie oddawała prawdziwej genezy pochówków np. jeszcze w latach 90-tych XX wieku pod kurhanem znajdowała się tablica z napisem: Cmentarz Powstańców Warszawy jest miejscem upamiętnienia walki i męczeństwa narodu polskiego. Na cmentarzu pochowane są szczątki i prochy bohaterskiego ludu Warszawy, zorganizowanych członków ruchu oporu i żołnierzy walczących o wyzwolenie stolicy z niewoli hitlerowskiej w latach 1939 – 1945. Wszystko to prawda, ale …

Zarówno daty, jak i określenia osób pochowanych w tym miejscu, nie podają faktycznej genezy powstania cmentarza. Z kolei inna tablica, objaśniająca przyczynę usypania kurhanu , została celowo wmurowana za pomnikiem Polegli Niepokonani   przez co była (i jest) praktycznie niewidoczna.

Pomnik Polegli Niepokonani wystawiony w 1973  roku według projektu artysty rzeźbiarza Gustawa Zemły  i był to pierwszym monumentalnym pomnikiem Powstania Warszawskiego.

Przedstawia konającego mężczyznę zasłaniającego się tarczą, z twarzą skierowaną ku niebu, który własnym ciałem zasłania wyrwę w barykadzie. Pomnik umieszczono na szczycie kurhanu obłożonego kostką granitową, jakiej używano niegdyś do brukowania ulic. Całość symbolizuje pełną poświęcenia walkę obronną ludności Warszawy.

W 2001  roku staraniem środowisk kombatanckich umieszczono symbole Polski Walczącej  (tj. kotwicę) na tarczy posągu i barykadzie. Na tej ostatniej wystawiono również krzyże, ale wobec licznych aktów wandalizmu zostały zdemontowane.

Od czasów warszawskiej prezydentury prof. Lecha Kaczyńskiego każdego 1 sierpnia przy pomniku Polegli Niepokonani  odbywają się uroczystości rocznicowe. 

Jakieś trzy lata temu rozpoczęła się kolejna przebudowa cmentarza. Wycięto zimozielone krzewy, przez co w moim przekonaniu okolica grobu mojej Hanki straciła intymny charakter. Wyrzucono stare płyty nagrobne i zastąpiono nowymi, na których uzupełniono informacje o pogrzebanych osobach. Bardzo podoba mi się teraz wejście na cmentarz, bo jest wyraźnie zaznaczone i bardziej wygrodzone. Dawniej nie raz widziałam ludzi z wolno biegającymi po tych grobach-trawnikach psami.

Zawsze, kiedy tam jestem próbuję sobie wyobrazić te sto cztery tysiące sto pięć osób. Razem z Hanką leży około 70 osób, ale tylko kilkanaście jest zidentyfikowanych. Jest tam również 14-to letni chłopiec, który był łącznikiem w powstaniu. Są groby, gdzie pochowane są całe rodziny zabite przez Niemców na Woli, nawet niemowlęta. Próbuje sobie wyobrazić jak wyglądali, jakimi byli ludźmi, co lubili robić w wolnych chwilach. Wówczas czytając te nazwiska, albo podpis: 70 bezimiennych ofiar, stają mi się jacyś tacy bliscy. 

Zawsze, kiedy tam jestem, nie mogę zrozumieć jak to mogło się stać, że ludzie ludziom zgotowali taki los.

Nigdy tego nie pojmę... 

 [powyższe informacje m. in. na podstawie Wikipedii ].

Grób Hanki dawniej tonął w zieleni.

Nie takiego orła mieli na czapkach ...
i w sercu.

Dziś ten cmentarz ma wejście...

                    

... i orlą w koronie u wejścia ...

... i piękne, ważkie słowa.

Obecny wygląd grobu mojej babci Hanny Sokołowskiej.

Zapraszam też do przeczytania wcześniejszych wpisów w zakładce „Korzenie”.