Lawina wątpliwości... (5)

... czyli Powstanie Warszawskie na Ochocie. 

Wracam do historii dziadków Sokołowskich. Ostatnio pisałam o pierwszym liście z PCK Niespodziewany ratunek. Tyle razy potem próbowałam wyobrazić sobie ich ostatnie dni i godziny. Jakże naiwne były tamte moje pierwsze wyobrażenia.  Być może mogło to tak wyglądać, ale pewnie było inaczej. Zresztą potem jeszcze nie raz przekonywałam się, że z posiadanych niekompletnych przesłanek wysnuwałam fałszywe wnioski. Błądzenie okazuje się typowe dla niewprawnych, domorosłych genealogów. Opisuję również te „fałszywe” tropy, bo informacje, jakie z nich czerpałam, też zasługują na uwagę. Stanowią ważne uzupełnienie historycznego tła.

Świadomość okoliczności śmierci dziadków Hanki i Zygmunta Sokołowskich była smutna i bolesna, ale zarazem cieszyłam się, że w końcu tyle się o nich dowiedziałam, i że potwierdziłam miejsce ich wiecznego spoczynku. Jednocześnie liczba rodzących się nowych pytań wprowadzała mnie w stan pobudzenia i niepokoju. Dlaczego oni mieszkali na ulicy Filtrowej? Nigdy nie słyszałam o takim adresie. I co to za fabryka, którą miał posiadać dziadek? Co oni właściwie robili w czasie wojny? Dlaczego Zygmunt urodził się w Nieżynie, i gdzie to właściwie jest? Co robili tam jego rodzice i rodzeństwo? Jak to się stało, że znaleźli się w Warszawie i mieszkali na ulicy Mickiewicza? Nie wyobrażałam sobie jak mogłabym znaleźć odpowiedzi na te pytania . 

Wydawało mi się wówczas, że po południu 1 sierpnia 1944 roku moi dziadkowie byli w warszawskim mieszkaniu na Filtrowej 62, bo taki adres zamieszkania potwierdził PCK, i że tam zostali odcięci od reszty miasta. To znaczy, że wcale nie byli na Żoliborzu, ale na Ochocie. Może, kiedy stamtąd wyszli, a raczej uciekli, Hanka została ranna. Jakiego dnia między pierwszym a 11-tym sierpnia mogło się to stać? Z literatury powstańczej dowiadywałam się, że w tej dzielnicy Powstanie Warszawskie właściwie się nie udało, gdyż powstańcy nie opanowali strategicznych dla dalszej walki miejsc obsadzonych przez Niemców i byli skazani na porażkę. Szczególnie okrutny los spotkał mieszkańców dzielnicy Ochota, których pacyfikowali żołdacy z kolaboracyjnych oddziałów SS RONA (Rosyjska Ludowa Armia Wyzwoleńcza).To była prawdziwa rzeź Ochoty – masowe pogromy, grabieże, podpalenia, rozstrzeliwania i okrutne gwałty. Szczególne potworności działy się na tzw. Zieleniaku – dawnym ochockim targowisku, które oprawcy zamienili na miejsce tymczasowego przetrzymywania ludności przed odprowadzeniem do dalszego kolejowego transportu do obozów.

W końcu trafiłam na książkę Lidii Ujazdowskiej „Zagłada Ochoty”. To zbiór relacji mieszkańców Ochoty, którym udało się przeżyć, o zbrodniach hitlerowskich dokonywanych na ludności tej dzielnicy w czasie Powstania Warszawskiego. To bardzo wstrząsający dokument. Na kartkach tej książeczki szukałam oczywiście śladów Hanki i Zygmunta Sokołowskich i czytałam ją z kołaczącą się w sercu nadzieją na odnalezienie unikalnych śladów ich historii. Jest tam bowiem relacja mieszkanki domu przy ulicy Filtrowej 62. To przypuszczenie, że musiała spotykać Hankę, Zygmunta i dzieci choćby na podwórku, przydało tej relacji bardziej osobistego wyrazu. Tym bardziej, że wciąż nie byłam pewna, czy w tym czasie dziadkowie byli w tej kamienicy, czy też nie. Treść tego opisu przytoczę prawie w całości, bo jej bohaterami są sąsiedzi moich dziadków, a powstańcze ochockie losy bardzo mało znane.

 Relacja 21.

Stanisława Trylińska, urodzona w 1903 roku.

W 1944 r. mieszkałam na ul. Filtrowej 62. Bardzo szybko zostaliśmy odcięci od działań powstańczych i zagarnięci pod władze ronowców. W naszym domu były bardzo duże schrony, obszerne piwnice, wielu ludzi schroniło się podczas strzelaniny. Wśród ludności znajdowało się wiele dzieci. Zorganizowano więc samopomoc. Początkowo mieliśmy zapasy wody w łazienkach i żywność, którą się dzieliliśmy, nawet gotowało się trochę dla dzieci. Na ulicy Raszyńskiej, w magistracie sąsiadującym z naszym domem, była nieczynna studnia. Wiedzieliśmy, że filtry przestaną działać, należało więc zaopatrzyć się w wodę. Wtedy ogłoszono apel, aby dać skóry na uszycie dzwonu, który mógł studnie uruchomić. Okazało się, że zgłosiło się wielu chętnych do pomocy i część zgromadzonej skóry okazała się zbędna. Pompę uruchomili p. Tryliński i p. Mucha. Czerpanie wody z tej studni jeden z ludzi przypłacił życiem.

Współżycie w domu układało się dobrze. Niektórzy, co odważniejsi mieszkańcy chodzili spać do swoich pokoi. Do schronów przynosiło się poduszki i koce. Wody starczało nawet do wzięcia kąpieli. 

W naszym domu mieszkał ks. Oraczewski, który codziennie odprawiał Mszę świętą. Zbieraliśmy na ten cel opłatki z całego budynku z dawnych świątecznych zapasów. Ks. Oraczewski został później wezwany przez Niemców do szpitala na ul. Raszyńskiej (obok szkoły nr 13). Tam udzielał sakramentów rannym Niemcom. 

9 sierpnia ronowcy  wypędzili nas na podwórze. Kazali usiąść nam na trawniku, ustawili karabiny i co jakiś czas strzelali na postrach nad głowami. Nie zabili wtedy nikogo. Byli pijani. Biegali po całym domu z wrzaskiem, grozili granatami. Wreszcie kazali nam wyjść. Ludzie znieśli do piwnic swoje walizki. Niektórzy Niemcy, to chyba byli Ślązacy zachowywali się względnie przyzwoicie. Gdy ktoś z grupy młodzieży spytał Niemca, czy mogą zostać w domu, ten odparł: „Wy nie powinniście, ale musicie wyjść”.

Wyszliśmy z białą płachtą na kiju. Widok był straszny. Szliśmy przez plac Narutowicza, na którym leżało bardzo wiele trupów. Napuchnięte zwłoki już rozkładały się, panował potworny zaduch. Trzeba je było przekraczać. Ale szliśmy. Po drodze dołączały do nas coraz to nowe grupy ludzi. Na rogu ulicy Barskiej wśród porozrzucanych sprzętów i śmieci, stał oficer niemiecki i grał na skrzypcach, zresztą bardzo dobrze grał. 

Pędzili nas ul. Grójecką, aż pod bramę Zieleniaka. Kiedy bramę otworzono, okazało się, że nie ma już dla nas miejsca i mamy iść dalej. Byliśmy zadowoleni z tego faktu. Poszliśmy więc. Doszliśmy aż do skrzyżowania z Włodarzewską. Po drodze mijaliśmy Niemców, którzy nie interesowali się nami. Nasza kolumna była ogromna. Obok nas szli dwaj młodzi chłopcy, prowadzili pod rękę staruszkę. Prowadzili ją tak, że prawie nie dotykała nogami ziemi. Zapytani, odrzekli, że to jest ich babcia i nie chcą jej zostawić. Wyciągnęli ją siłą z łóżka. Gdy zbliżaliśmy się do ul. Włodarzewskiej, wszyscy myśleliśmy, że odzyskamy upragnioną wolność, gdy nagle wyrósł przed nami bardzo młody, elegancko wyglądający oficer niemiecki. Zapytał, dlaczego idziemy. Gdy uzyskał odpowiedź wyjął rewolwer, kazał nam zawrócić i on jeden z rewolwerem w ręku odprowadził całą kolumnę ludzi z powrotem na Zieleniak. Po drodze obszarpywali nas ronowcy. Przed bramą Zieleniaka, gdzie znaleźliśmy się powtórnie, zaczęła się grabież. Zabierano nam podręczne torby, zegarki i obrączki. Brama otworzyła się i weszliśmy na plac. Dochodziła godzina 18. Na Zieleniaku zaczęliśmy orientować się w sytuacji. Dotarły do nas wiadomości, co tu się dzieje. Szczególnie uważaliśmy więc na dziewczęta. Przypominam sobie, że gdy wychodziliśmy z domu poleciliśmy dziewczętom wysmarować sobie błotem twarze, rozczochrać włosy i poszarpać ubranie tak, aby nie zwracały na siebie uwagi (...)”.

Mąż Pani Trylińskiej znający język niemiecki zorientował się, że jeszcze tego dnia ze stacji kolejowej na Dworcu Zachodnim odjedzie pociąg do obozu przejściowego w Pruszkowie. Mieszkańcy kamienicy ponownie uformowali kolumnę i wraz z pierwszą nadarzającą się okazją szczęśliwie udało się im opuścić Zieleniak jeszcze tego samego dnia. 

Wspomnienia osób zamieszczone w książce Ujazdowskiej ukazują obraz przepotwornego okrucieństwa żołdaków RONA wobec cywilnej ludności Ochoty, a zwłaszcza kobiet, które były w straszny sposób gwałcone, okaleczane i zabijane. Po tej lekturze jeszcze przez długie tygodnie prześladowały mnie nocne koszmary. Poznawszy autentyczne relacje mieszkańców Ochoty opisujące to, co działo się w tym kwartale Warszawy między pierwszym a 24-tym dniem sierpnia, uznałam, że może to dla Hanki było lepsze, że nie dostała się w łapy ronowców i że mogła umrzeć w szpitalu wśród swoich. Zresztą rozważanie, co by było gdyby nigdy nie ma sensu....
Po opuszczeniu przez mieszkańców domów przy ulicy Filtrowej mieszkania zostały splądrowane przez ronowców, a potem domy podpalano. Wypalone kikuty kamienic czekały potem aż do początków 1945 roku na powracających ocalonych mieszkańców. Nie było wśród nich moich dziadków Hanny i Zygmunta Sokołowskich.

Fotografia z książki "Zagłada Ochoty"

Fotografia z książki "Zagłada Ochoty"

Zapraszam też do lektury:

.Niespodziewany ratunek z PCK.
.Największy jest w Warszawie.
.Od zwątpienia do nadziei.
.Tylko jedno jedyne zdjęcie.